Nagroda Moczarskiego

Nagroda Historyczna im. Kazimierza Moczarskiego 2018 | Nominacje

Nagroda Historyczna im. Kazimierza Moczarskiego 2018 | Nominacje


Już od dziesięciu lat jury, w którego skład wchodzą wybitni polscy historycy i intelektualiści, wskazuje 10 nominowanych, a następnie wybiera zwycięzcę Nagrody Historycznej im. Kazimierza Moczarskiego. Tegorocznego laureata – a także zdobywcę Nagrody Młodzieżowych Klubów Historycznych – poznamy 7 grudnia.



NOMINOWANI

1. „Anatomia rewolucji. Narodziny ruchu społecznego «Solidarność» w 1980 roku” – Tomasz Kozłowski

Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa

Książka opisuje powstawanie Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność” za pomocą ujęć socjologicznych i politologicznych, przekształcenie masowego ruchu w polityczną siłę. Wbrew teoriom spiskowym, które sugerują zakulisowe działania służb i domniemanych tajnych współpracowników, Tomasz Kozłowski wyjaśnia specyfikę masowej mobilizacji, w której tak ważne jak myślenie polityczne były emocje. Historyk wskazuje na rolę więzi społecznych, mechanizmów wyłaniania liderów, godnościowego języka, strategię unikania przemocy i powstawanie alternatywnych wobec władzy obiegów komunikacyjnych. „Rewolucja zaczęła się nie od zajęcia arsenału, ale od przejęcia kontroli nad zakładową drukarnią” – pisze Kozłowski.

2. „Gotowi na przemoc. Mord, antysemityzm i demokracja w międzywojennej Polsce” – Paweł Brykczyński

Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa

Siedem – tyle dni minęło od wyboru pierwszego prezydenta odrodzonej Rzeczypospolitej do zamachu na jego życie. Gabriel Narutowicz, wykształcony w Szwajcarii inżynier i umiarkowany liberał, mógł wydawać się niekontrowersyjną postacią, nieuwikłaną w polskie walki partyjne, w sam raz do piastowania głównie reprezentacyjnej funkcji. Jednak głosy posłów mniejszości narodowych zostały wykorzystane przez endecję, by sprowokować gniew prasy, antyżydowskie zamieszki, a w końcu mord polityczny. Radykalna prawica rzuciła wyzwanie młodej demokracji, co Paweł Brykczyński przedstawia nie jako incydent, za którym stał „samotny wilk”, lecz wydarzenia, które wpisują się w historię ówczesnej Europy i były brzemienne w skutkach dla całego polskiego życia politycznego.

3. „Komunizm po polsku. Historia komunizacji Polski widziana z Kremla” – Nikołaj Iwanow

Wydawnictwo Literackie, Kraków

„Komunizm pasuje Polsce jak siodło krowie” – miał powiedzieć Stalin. Chociaż był to blef, dyktator doskonale zdawał sobie sprawę, że Polaków musi osiodłać inaczej niż narody Związku Sowieckiego. Sytuację komplikowały świeże wspomnienie paktu Ribbentrop-Mołotow, nikłe poparcie społeczne dla komunistów i rozstrzelanie przed wojną elity Komunistycznej Partii Polski. Nikołaj Iwanow zrekonstruował stalinowski plan sowietyzacji Polski, starannie oddzielając praktykę od deklaracji Stalina. Rosyjski historyk od przeszło 30 lat mieszkający w Polsce pokazał wyrachowanego i elastycznego gracza, który terrorem, propagandą, ale także polsko-polskimi animozjami rozegrał niemożliwą zdawałoby się partię, której stawką było ideologiczne podporządkowanie Polski.

4. Polski nie oddamy. Władze NRD wobec wydarzeń w PRL 19801981” Filip Gańczak

Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa

Gdyby zależało to od Ericha Honeckera, „Solidarność” zostałaby rozpędzona czołgami już w grudniu 1980 r. Armia NRD miała dokładny plan „ćwiczeń taktycznych”, które miały być przeprowadzone w Polsce. Dowództwo Narodowej Armii Ludowej wiedziało nawet, że codziennie trzeba będzie dostarczać żołnierzom 1,5 tony słodyczy i 50 tys. papierosów. Filip Gańczak dotarł do licznych dokumentów wytwarzanych przez wschodnioniemieckie ministerstwa, służby czy wywiad. Można dzięki temu prześledzić nie tylko przebieg wydarzeń w gorących latach 1980–1981, ale przede wszystkim dojrzeć mechanikę sprawowania władzy w NRD: zbierania i przepływu informacji, tworzenia i ścierania się różnych koncepcji, a w końcu podejmowanie decyzji i wdrażania ich w życie.

5. Rewolucja międzypaździernikowa. Polska 1956–1957” – Jerzy Kochanowski

Znak Horyzont, Kraków

Niewiele jest w tej książce o śmierci Bolesława Bieruta, płomiennej mowie Władysława Gomułki na pl. Defilad, zamieszkach w Poznaniu czy solidarności z Węgrami. Jerzy Kochanowski ominął symbole Października, by opisać przemiany codziennego życia „zwykłych” Polaków. Przeczytać więc można tutaj o pieniądzach, prostytucji, wyborach miss i świadomym macierzyństwie. Badacz zagląda do lodówek, gazet i pod łóżka. „Mimo że władza dość szybko wycofała się z części październikowych obietnic, nie było zarówno powrotu do dawnych praktyk, jak i odwrotu od rozbudzonych nadziei i oczekiwań, a autorytarny socjalizm pozbawiony powszechnego opresyjnego odium stał się czymś codziennym, normalnym, oswojonym i przez niemałą część obywateli (do czasu) akceptowanym” – pisze Kochanowski.

6. „Sendlerowa w ukryciu” Anna Bikont

Wydawnictwo Czarne, Wołowiec

„Kiedy zaczęłam pisać o Sendlerowej, najtrudniejsze było to, że nic się nie zgadzało”  mówiła autorka. Irena Sendlerowa kierowała podczas okupacji referatem dziecięcym Rady Pomocy Żydom „Żegota” i miała uratować 2500 żydowskich dzieci, znajdując dla nich domy, tworząc nazwiska i zmyślając losy. Bikont kwestionuje ogromną liczbę ocalonych, ale nie po to, by umniejszać heroizm warszawskiej pielęgniarki i społeczniczki. Pokazuje, jak trudno było uchronić choćby jedno dziecko. Autorka nie zamyka Sendlerowej w prostych formułach, wygodnych kliszach, takiej lub innej polityce historycznej, lecz odkrywa złożoność postaci, dwuznaczność wyborów i ciężar lęków, z którymi Sendlerowa musiała borykać się do końca życia.

7. „Syrop z piołunu. Wygnani w akcji «Wisła»” – Paweł Smoleński

Wydawnictwo Czarne, Wołowiec

28 kwietnia 1947 r. o czwartej nad ranem żołnierze pięciu dywizji WP oraz jednej Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego wspierani przez pograniczników, milicjantów, ubeków i sokistów przystąpili do deportacji Ukraińców z południowo-wschodniej Polski. Następnie ponad 140 tys. osób wywieźli w bydlęcych wagonach na drugi koniec nowej Polski: Mazury, Pomorze, Dolny Śląsk. Tam mieli zaczynać nowe życie w zazwyczaj zdewastowanych poniemieckich gospodarstwach. Paweł Smoleński opisuje nie tylko brutalną akcję „Wisła”, ale przede wszystkim traumę, z którą musieli borykać się wysiedleni. Nie mówili o swoich korzeniach nikomu: ani dzieciom, ani wnukom, by chronić nowe pokolenie przed tożsamością, która stała się przyczyną prześladowań.

8. „To nie jest miejsce do życia. Stalinowskie wysiedlenia znad Bugu i z Bieszczad” – Krzysztof Potaczała

Prószyński i S-ka, Warszawa

„Stało się to w Moskwie. Stalin sięgnął po pióro i zakreślił na mapie teren, który chciał zakreślić. Był rok 1950” – tak zaczyna się reportaż Krzysztofa Potaczały. Konsekwencje decyzji sowieckiego satrapy były odczuwalne tysiąc kilometrów na zachód. W ramach wymuszonej korekty granic Polska zrzekła się części terenów nadbużańskich, a w zamian otrzymała fragment Bieszczad. Pod Polakami i Ukraińcami, którzy od kilku lat zapominali o koszmarze wojny, zatrzęsła się ziemia. Pierwsi zamienili równiny na góry, drudzy  góry na bezkresne stepy w głębi imperium. Polaków i Ukraińców połączył wspólny wysiedleńczy los. Opierając się na zebranych ustnych świadectwach, Potaczała opisał skomplikowane losy wielokulturowej społeczności, począwszy od czasów przedwojennych.

9. „Wywiad cywilny Polski Ludowej w latach 1945–1961” – Witold Bagieński

Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa

„U nas mogą pracować tylko uczciwi ludzie. Dobry partyjniak przy pomocy nauki marksistowsko-leninowskiej będzie siłą rzeczy również dobrym wywiadowcą” – napisał w 1951 r. Jakub Sierp, funkcjonariusz wywiadu Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. Dwutomowa publikacja pokazuje, że wbrew ideologicznym zaklęciom działalność wywiadu UB/SB to przeplatanka sukcesów i porażek. Witold Bagieński zrekonstruował akcje przeciwko polskiej emigracji, walkę z zagranicznymi ośrodkami szpiegowskimi, wywiad naukowo-techniczny, który miał za zadanie zmniejszyć zapóźnienie gospodarcze Polski. Znajdziemy tutaj „lewe” pieniądze i działających całkowicie niezależnie superszpiegów. Zza losów struktur i jednostek widać losy ludzi  nierzadko tragiczne.

10. „Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie” – Dariusz Libionka

Państwowe Muzeum na Majdanku, Majdanek

Literatura naukowa o Holocauście jest niezwykle obszerna. Jednak w Polsce brakowało publikacji, która w syntetyczny i zarazem rzetelny sposób przedstawiałaby Zagładę. Tego zadania podjął się Dariusz Libionka, członek Centrum Badań nad Zagładą Żydów. Na niecałych 300 stronach zaprezentował krok po kroku proces eksterminacji ludności żydowskiej w Generalnym Gubernatorstwie, ze szczególnym uwzględnieniem akcji „Reinhardt”, podczas której w latach 1942–1943 zginęło ok. dwóch milionów osób. „To jeden z najbardziej przerażających mordów w historii ludzkości” – pisze autor. W książce można znaleźć prezentację ideologii nazistowskiej, strukturę obozów zagłady i gett oraz powojenne losy niemieckich i austriackich sprawców.

PATRON

Nagroda jest hołdem dla Kazimierza Moczarskiego, którego życiowa postawa i twórczość towarzyszą członkom jury przy wyborze najlepszych książek o najnowszej historii Polski. Kazimierz Moczarski – dziennikarz i prawnik, demokrata i społecznik, żołnierz Armii Krajowej, po wojnie przez 11 lat więziony przez komunistów – jest autorem „Rozmów z katem” niezwykłego zapisu rozmów z Jürgenem Stroopem, likwidatorem warszawskiego getta. Moczarski dzielił celę ze Stroopem w więzieniu na warszawskim Mokotowie. „[…] W każdym momencie życia Moczarski był przede wszystkim człowiekiem uczciwym wobec siebie i własnych przekonań. Jego czujności zawdzięczamy, że zdecydował się swoje spotkanie ze Stropem w celi stalinowskiego więzienia potraktować jako przestrogę. «Rozmowy z katem» mają ponadczasową wagę nie dlatego, że pisał je były więzień stalinowski, lecz dlatego, że sportretował w nich «banalność zła» [...]” pisze Anna Machcewicz we wstępie do pracy „Kazimierz Moczarski. Biografia”.

Laureaci Nagrody w latach 2009–2017:

2017 – Agata Zysiak, „Punkty za pochodzenie. Powojenna modernizacja i uniwersytet w robotniczym mieście”, Nomos, Kraków

2016 – Andrzej Nowak, „Pierwsza zdrada Zachodu. 1920 – zapomniany appeasement”, Wydawnictwo Literackie, Kraków

2015 – Alexandra Richie, „Warszawa 1944. Tragiczne powstanie”, W.A.B, Warszawa

2014 – Karol Modzelewski, „Zajeździmy kobyłę historii. Wyznania poobijanego jeźdźca”, ISKRY, Warszawa

2013 – Marcin Zaremba, „Wielka Trwoga. Polska 1944–1947”, Wydawnictwo Znak, ISP PAN, Kraków

2012 – Timothy Snyder, „Skrwawione ziemie. Europa między Hitlerem a Stalinem”, Świat Książki, Warszawa

2011 – Andrzej Friszke, „Anatomia buntu. Kuroń, Modzelewski i Komandosi”, Wydawnictwo Znak, Kraków

2010 – Bogdan Gadomski, „Biografia agenta. Największy agent policji politycznej II RP Józef-Josek Mutzenmacher (1903-1947)”, Wydawnictwo Tedson

2009 – Gunnar S. Paulsson, „Utajone Miasto. Żydzi po aryjskiej stronie Warszawy 1940–1945”, Wydawnictwo Znak

MŁODZIEŻOWE KLUBY HISTORYCZNE IM. KAZIMIERZA MOCZARSKIEGO

Nagroda Historyczna im. Kazimierza Moczarskiego to nie tylko ukłon w stronę historii, ale też spojrzenie w przyszłość. W 2016 roku Fundacja im. Kazimierza i Zofii Moczarskich powołała Młodzieżowe Kluby Historyczne w 8 szkołach w mniejszych i większych miastach Polski (Police, Poznań, Radom, Suwałki, Strzelin, Warszawa, Zawadzkie). W 2018 roku Fundacja poszerza liczbę Młodzieżowych Klubów Historycznych o nowe kluby, działające przy szkołach średnich w Darłowie, Krośnie i Łodzi.

Zadaniem Klubów jest popularyzowanie wśród młodzieży najnowszej literatury historycznej. Działania Klubów integrują młodzież zarówno z małych miejscowości, jak i dużych aglomeracji; łączą środowisko uczniów i autorów książek, a także sprzyjają wymianie doświadczeń nauczycieli. Dzięki Klubom młodzież uczy się dyskutować o najnowszej historii Polski i nabywa umiejętności merytorycznej oceny publikacji historycznych. Fundacja im. Kazimierza i Zofii Moczarskich przekazuje szkołom książki, a materiały edukacyjne powstałe w ramach projektu stanowią dodatkowe narzędzie w pracy z uczniami.

 Spotkanie Młodzieżowych Klubów Historycznych w DSH. Fot. Ola Drutkowska

 Spotkanie Młodzieżowych Klubów Historycznych w DSH. Fot. Ola Drutkowska

W czasie corocznego Zjazdu Młodzieżowych Klubów Historycznych, który odbywa się w Warszawie, uczniowie i nauczyciele wymieniają spostrzeżenia na temat książek oraz uczestniczą w warsztatach prowadzonych przez autorów i wydawców. Spośród dziesięciu książek nominowanych do Nagrody Historycznej im. Kazimierza Moczarskiego młodzież wskazuje własnego laureata i przyznaje mu nagrodę – „Ołówek Kazimierza Moczarskiego”. W 2016 roku „Ołówek” otrzymał Timothy Snyder za książkę „Czarna ziemia. Holokaust jako ostrzeżenie”, a w roku ubiegłym – Cezary Łazarewicz za „Żeby nie było śladów. Sprawa Grzegorza Przemyka”.

Partnerem edukacyjnym Młodzieżowych Klubów Historycznych im. Kazimierza Moczarskiego i współorganizatorem warsztatów dla członków Klubów jest Dom Spotkań z Historią. W 2018 roku działalność Młodzieżowych Klubów Historycznych jest współfinansowana przez Fundację Batorego.