13 kwietnia 1943 niemiecka propaganda poinformowała o odnalezieniu masowych grobów polskich obywateli zamordowanych przez Sowietów w katyńskim lesie pod Smoleńskiem. Dom Spotkań z Historią zaprasza na inaugurację programu wydarzeń przygotowanego w związku z 80. rocznicą ujawnienia Zbrodni Katyńskiej. W tych dniach zostanie otwarta wystawa plenerowa oraz odbędzie się czytanie performatywne listów rodzin katyńskich z muzyką na żywo.
5 marca 1940 Biuro Polityczne WKP(b) przyjęło zawartą w notatce Ławrientija Berii propozycję dotyczącą likwidacji polskich jeńców wojennych. Dokument podpisali Stalin, Mołotow, Woroszyłow, Mikojan, Kalinin i Kaganowicz. Do Zbrodni Katyńskiej, w wyniku której zamordowano ok. 22 tys. obywateli Polski – w tym m.in. oficerów Wojska Polskiego, policjantów, urzędników państwowych, ziemian, osadników, dozorców więziennych i osób cywilnych – doszło wiosną 1940. Masowych zabójstw dokonali funkcjonariusze NKWD m.in. w Lesie Katyńskim, w Kalininie (obecnie Twer), w więzieniach zachodniej Ukrainy i Białorusi.
13 kwietnia 1943 – Niemcy ujawniają odkrycie dołów śmierci pod Smoleńskiem.
13 kwietnia 1990 – Związek Radziecki przyznaje się do odpowiedzialności za mord na polskich jeńcach wojennych.
13 kwietnia 2008 – pierwsze oficjalne obchody Dnia Pamięci Ofiar Zbrodni Katyńskiej, ustanowionego przez Sejm RP w 2007 roku.
To właśnie 13 kwietnia stał się datą symboliczną – wyznacza umowną rocznicę Zbrodni Katyńskiej oraz początek walki o pamięć i prawdę o Katyniu. Od 80 lat to element manipulacji i przekłamań zarówno w ZSRR, a później w Federacji Rosyjskiej, jak i w państwach zachodnich. Władze PRL robiły wszystko, aby ukryć prawdę o tej zbrodni. Początkowo przypisywano ją Niemcom, a po okresie stalinowskim negowano i objęto cenzurą, aby wymazać ją ze świadomości społecznej. W rezultacie nie ma jednej pamięci o Katyniu, ale są różnorodne, często sprzeczne jej warianty, a rodziny ofiar wciąż walczą o prawdę i godne upamiętnienie bliskich.
W ramach programu obchodów DSH zaprasza do refleksji i dyskusji o tym, jak pamięci o Katyniu się zmieniały, jakie formy przyjmowały, jak były politycznie wykorzystywane, używane i zniekształcane, jakiej pamięci o tej zbrodni chcemy dla przyszłych pokoleń.
PROGRAM:
13 kwietnia 2023
18:00 „Uciekli do Mandżurii. 80 lat od ujawnienia zbrodni w Katyniu” – wernisaż wystawy plenerowej
Sikorski: Poleciłem sprawdzić, czy nie ma ich w Kraju, z którym mam stałą łączność. Okazało się, że nie ma tam żadnego z nich; podobnie jak w obozach naszych jeńców w Niemczech. Ci ludzie znajdują się tutaj. Nikt z nich nie wrócił.
Stalin: To niemożliwe. Oni uciekli.
Anders: Dokąd mogli uciec?
Stalin: No, do Mandżurii.
Anders: To niemożliwe, żeby wszyscy mogli uciec…
(Władysław Anders, „Bez ostatniego rozdziału. Wspomnienia 1939–1946”)
„Uciekli do Mandżurii” to opowieść o Zbrodni Katyńskiej i pamięci o niej. Pod nazwą „Katyń” kryje się wiele lokalizacji. Ekspozycja pozwoli poznać najważniejsze miejsca pamięci, proces ich powstawania i rolę, jaką odgrywają. Celem wystawy jest namysł nad tym, jak historia jest wykorzystywana i jaki może mieć wpływ na kolejne pokolenia.
Jak tłumaczy Zuzanna Bogumił, współkuratorka wystawy: „Przeszłość pozostawia po sobie ślady w przestrzeni i ludzkiej pamięci, których nawet najbardziej represyjny reżim nie jest w stanie wymazać. Wydarzenia, które były celowo zapominane przez jednych, dla następców mogą stać się konstytutywne dla ich tożsamości. Trudnej przeszłości nie da się zataić i wymazać, dlatego zamiast zaciemniać – można rozjaśniać, zamiast manipulować – wyjaśniać, zamiast wypierać – przepracowywać, zamiast odrzucać – pogodzić się z tym, że ta przeszłość taka była. Próby rewanżu zawsze bowiem prowadzą do kolejnych manipulacji historii”.
Całość opiera się na świadectwach historycznych, dokumentach, zdjęciach ze zbiorów instytucji związanych z tym tematem i z prywatnych archiwów rodzin katyńskich. Wystawa będzie dostępna od 13 kwietnia do 3 maja na skwerze ks. Jana Twardowskiego.
13 kwietnia 2023
18:30 Spotkanie z kuratorkami wystawy „Uciekli do Mandżurii”
Izabella Sariusz-Skąpska (Federacja Rodzin Katyńskich), Zuzanna Bogumił (Instytut Archeologii i Etnologii PAN) i Monika Kapa-Cichocka (Dom Spotkań z Historią) opowiedzą o pracy nad wystawą, swoim zaangażowaniu w ten temat i jego znaczeniu dziś.
14 kwietnia 2023
18:30 „A tymczasem wiosna idzie”
Czytanie performatywne listów rodzin katyńskich z elementami muzyki na żywo. W tekście wykorzystano fragmenty korespondencji więźniów katyńskich z rodzinami, które twórcom udostępniła Federacja Rodzin Katyńskich. Będzie to opowieść o tęsknocie, rozłące i wzajemnej trosce.
tekst: Małgorzata Sikorska-Miszczuk
muzyka: Bartłomiej Zajkowski
Ponadto Dom Spotkań z Historią zrealizuje program edukacyjny, którego efekty zostaną zaprezentowane 17 września 2023. Zbrodnia Katyńska stała się opowieścią o walce dobra ze złem, prawdy z kłamstwem oraz o znaczeniu świadomości i pamięci historycznej. Głównym tematem zajęć będzie tzw. kłamstwo katyńskie. Przedstawimy też inne przykłady manipulacji historycznej i metody, które pozwalają odróżnić prawdę od kłamstwa. Wspólnie z młodzieżą zastanowimy się, komu zależy na przedstawianiu własnej wersji historii, czym jest pamięć o konkretnych wydarzeniach, jak jest wykorzystywana do manipulowania jednostkami, grupami społecznymi i narodami. Przeanalizujemy proces dochodzenia do prawdy historycznej, opowiemy, gdzie szukać dokumentów, źródeł historycznych i jak rozmawiać ze świadkami historii.